کعبه زرتشت و رازهای نهفته در دل آن - وبلاگ بهابادی

به گزارش وبلاگ بهابادی، کعبه زرتشت بنایی مکعبی در محوطه نقش رستم است. کعبه زرتشت در زمان هخامنشیان ساخته شده است. کعبه زرتشت روبروی آرامگاه داریوش دوم واقع شده است.

کعبه زرتشت نام بنای سنگی چهارگوش و پله داری در محوطه نقش رستم در کنار روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت فارس در ایران است.

کعبه زرتشت چیست؟

فاصله کعبه زرتشت تا کوه، 46 متر است و دقیقاً روبه روی آرامگاه داریوش دوم نهاده شده است و شکلش مکعب مستطیل است و تنها یک در ورودی دارد. جنس مصالح این بنا از سنگ آهک سفید است که سنگ های این بنا را از کوه سیوند در جایی به نام نعل شکن تا نقش رستم و بلندی آن حدود 12 متر است که با احتساب پله های سه گانه به 14.12 متر می رسد و ضلع هر قاعده آن، حدود 7.30 متر درازا دارد. در ورودی آن به وسیله پلکانی 30 پله ای از جنس سنگ به درون اتاقک آن راه می یابد و در هر طرف نمای این کعبه، چهار پنجره کور وجود دارد که در دیوارهای آن طاقچه های دندانه داری از سنگ سیاه، نهاده شده است. قطعات سنگ ها به صورت مستطیلی شکل است و بدون استفاده از ملات، روی هم گذاشته شده اند که اندازه سنگ ها از 0.48×2.10×2.90 متر تا 0.56×1.08×1.10 متر متفاوت است و با بست های دُم چلچله ای به هم وصل شده اند. اما در دیوار غربی، تخته سنگی وجود دارد که عظیمی اش 4.40 متر است. این بنا در دوره هخامنشی ساخته شده و از نام بنا در آن دوران اطلاعی در دست نیست ولی در دوره ساسانی به آن بُن خانک گفته می شده و نام محلی این بنا هم، کُرنای خانه یا نقاره خانه بوده و اصطلاح کعبه زرتشت که اصطلاحی جدید و غیرعلمی است در دوران اخیر و از حدود قرن چهاردهم میلادی به این بنا اطلاق شده است.

کاربرد کعبه زرتشت

درباره کاربرد اتاقک کعبه زرتشت، دیدگاه ها و تفسیرهای متفاوتی ارائه شده است و نمی توان هیچ کدام از آن ها را به قطعیت پذیرفت؛ چنان که بعضی این برج را آتشگاه و آتشکده می دانند و معتقدند که این بنا، مکان روشن کردن آتش مقدس و محلی برای عبادت بوده است اما عده ای دیگر با رد آتشگاه بودن آن، این بنا را به دلیل شباهتش به آرامگاه کورش عظیم و بعضی از آرامگاه های لیکیه و کاریا، آرامگاه یکی از شاهان یا عظیمان هخامنشی می دانند و بعضی دیگر از ایران شناسان این اتاقک سنگی را بنایی برای نگهداری اسناد و کتاب های مقدس دانسته اند اما اتاقک کوچک کعبه زرتشت برای نگاهداری کتابهای دینی و اسناد شاهی بسیار کوچک است. البته نظریات دیگری همچون معبدی برای ایزد آناهیتا و یا تقویم آفتابی هم ذکر شده است که کمتر مورد توجه هستند

کتیبه های منقوش بر کعبه زرتشت

بر بدنه شمالی، جنوبی و خاوری این برج، سه کتیبه به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی در دوره ساسانیان نوشته شده است. که یکی به شاپور اول ساسانی و دیگری به موبد کرتیر تعلق دارند و چنان که والتر هنینگ گفته است، این کتیبه ها مهم ترین سند تاریخی از دوره ساسانی می باشند. ساختمان کعبه زرتشت از نظر تناسب اندازه ها، خطوط و زیبایی خارجی، بنای زیبایی است که از نظر اصول معماری نمی تواند مورد ایراد قرار گیرد.

موقعیت جغرافیایی کعبه رستم

این بنا امروزه بخشی از محوطه نقش رستم است و در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران نهاده شده است که به وسیله جاده شیراز به اصفهان قابل دسترسی است و دسترسی محلی آن به وسیله جاده قدیمی حاجی آباد-زنگی آباد و جاده تخت جمشید-نقش رستم امکان پذیر است.

معماری کعبه زرتشت

برای اینکه یکنواختی و یک رنگی بنا زیاد تعیین نشود، دو تنوع معماری در آن داده شده است؛ یکی اینکه طاقچه های دو لبه ای از یک یا دو تخته سنگ سیاه خاکستری ساخته و در دیوارها نشانده اند و دوم اینکه در قسمت بالا و میانی دیوارها، گودی های مستطیلی کوچکی کنده اند که ظرافت خاصی به چهره بنا می دهند. سنگ های سیاه را احتمالاً از کوه مهر در تخت جمشید آورده باشند و در سه ردیف به ترتیب زیر در دیوارها قرار داده اند.

• در بالا زیر سقف، در جبهه شمالی یک طاقچه کوچک مستطیلی و دو طاقچه مثل آن در هریک از جبهه های دیگر.
• در سه متری زیر سقف، دو طاقچه عظیم مربعی در سه جبهه و یک طاقچه کوچک مستطیلی در جبهه شمالی.
• در شش متری زیر سقف، دو طاقچه مستطیلی متوسط در سه جبهه و یک در عظیم مستطیلی در جبهه شمال.
• یک پلکان 30 پله ای در سینه دیوار شمالی تعبیه شده که به آستانه درگاه ورودی می رسد. بدین ترتیب، به خوبی تعیین است که می خواسته اند بنا شکل یک برج سه طبقه که هر طبقه ای هفت در و دریچه دارد را داشته باشد، اما فقط یک در را حقیقی درست نموده اند و بقیه را به صورت پنجره های کور بی منفذ نگه داشته اند.

پیشینه کعبه زرتشت

در اینکه کعبه زرتشت از دوره هخامنشیان است، هیچ تردیدی نمی توان داشت و بسیاری از شواهد، گواهی می دهند که ساخت این بنا در شروع دوره هخامنشی اجرا شده است که مهم ترین آن ها عبارتند از :

• به کار بردن سنگ های سیاه در زمینه سفید از ویژگی های معماری پاسارگاد است.
• بست های دم چلچله ای بیشتر به دوره داریوش عظیم و خشایارشاه تعلق دارند و شیوه همترازسازی سنگ ها مربوط به ساخت های شروعین تخت جمشید است.
• در و درگاه ورودی بنا، همانند در و درگاه ورودی آرامگاه های شاهان هخامنشی است که همه آن ها از طرح آرامگاه داریوش عظیم استفاده نموده اند.
• طرز چیدن سنگ ها که بدون ملاط و بی نظم است، نخستین قسمت های سکوی تخت جمشید را که در زمان داریوش عظیم ساخته شده، به یاد می آورد و به ویژه سنگ نبشته پی بنای دیوار جنوبی تخت جمشید تقریباً به اندازه سنگ هایی است که بر سقف کعبه زرتشت نهاده اند.

کعبه زرتشت در نگاه جهانگردان

کارستن نیبور که در سال 1765 میلادی (1178 هجری) از این بنا دیدن نموده بود می نویسد:

همچنین ژان دیولافوا که در سال 1881 به ایران آمده بود در سفرنامه خود چنین گزارش داد: ...و بعد یک بنای چهار ضلعی را دیدیم که در مقابل دیوارهای صخره واقع بود. هر یک از سطوح آن مانند سطوح بنای خرابی بود که در دشت پلوار دیده بودیم.

نخستین تصاویر مصور از این بنا در قرن هفدهم توسط جهانگردان اروپایی از جمله ژان شاردن، انگلبرت کمپفر و کرنلیوس د برین در سفرنامه هایشان آمده بود اما توضیح علمی و گزارش های حفاری بنا، نخستین بار توسط اریک فریدریش اشمیت انجام شد که با عکس و نقشه های ترسیمی، همراه بود.

تاریخچه کشف کعبه زرتشت

محوطه نقش رستم همراه با بنای کعبه زرتشت برای نخستین بار، در سال 1923 میلادی (1302 خورشیدی) توسط ارنست هرتسفلد آنالیز و کاوش شد. همچنین، این محوطه در چندین فصل در بین سال های 1936 تا 1939 مورد کاوش گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت نهاده شد و آثار مهمی چون نسخه پارسی میانه کتیبه عظیم شاپور یکم که بر دیواره بنا نوشته شده بود، پیدا شدند.